।।अल्पारंभ: क्षेमकर:।।

–

जागतिक अर्थकारणाच्या पटलावर सध्या एक ‘दृष्टिभ्रम’ (Optical Illusion) निर्माण झाला आहे. अमेरिकन डॉलरने रुपयाच्या तुलनेत नव्वदीचा टप्पा गाठला, हे विधान तांत्रिकदृष्ट्या सत्य असले, तरी त्याचा अन्वयार्थ लावताना वापरली जाणारी परिमाणे मात्र कालबाह्य ठरत आहेत. एखाद्या अर्थव्यवस्थेचे निदान करण्यासाठी ‘विनिमय दर’ हा एकमेव ‘स्टेथस्कोप’ मानण्याची चूक करणे, हे जागतिक अर्थशास्त्राच्या बदलत्या गतीशास्त्राचे (Dynamics) अज्ञान दर्शवते. आज आपण ज्या वळणावर उभे आहोत, तिथे चलने केवळ विनिमयाचे साधन राहिली नसून, ती भू-राजकीय वर्चस्ववादाची हत्यारे बनली आहेत.डॉलरचे ‘तथाकथित’ सामर्थ्य, अमेरिकेची ढासळती आर्थिक विश्वासार्हता आणि भारताचे या जागतिक घुसळणीतील स्थान यांचा वस्तुनिष्ठ वेध मोठा रोचक असा आहे.

डॉलरचे सामर्थ्य की अमेरिकेची आर्थिक ‘दुरावस्था’? प्रथमदर्शनी डॉलर मजबूत दिसत असला, तरी ही मजबूती अमेरिकेच्या आर्थिक प्रकृतीचे लक्षण नसून, ती जागतिक भांडवल बाजारातील ‘पर्यायाचा अभाव’ आणि अमेरिकन फेडरल रिझर्व्हने कृत्रिमरित्या वाढवलेल्या व्याजदरांचा (५.२५% – ५.५०%) परिणाम आहे. अमेरिकेवर आजमितीस ३६ ट्रिलियन डॉलर्सचा (सुमारे ३६ लाख कोटी डॉलर्स) कर्जाचा डोंगर आहे. ज्या देशाचा कर्जाचा आकडा त्याच्या जीडीपीच्या १२२% पेक्षा जास्त आहे, त्या देशाचे चलन ‘सुरक्षित’ मानणे हा एक विरोधाभास आहे. तथापि, सध्या जागतिक गुंतवणूकदार अमेरिकेकडे केवळ ‘जास्त परतावा’ (High Yields) मिळण्याच्या आशेने वळले आहेत. याला अर्थशास्त्रात ‘कॅरी ट्रेड’ असे म्हणतात. परंतु, ही परिस्थिती फार काळ टिकणारी नाही. अमेरिकेने ज्या पद्धतीने डॉलरचा वापर एखाद्या शस्त्रासारखा निर्बंध लादण्यासाठी आणि इतर देशांची आर्थिक नाकेबंदी करण्यासाठी केला आहे, त्यामुळे ‘विश्वास’ या जागतिक चलनाच्या मूळ पायालाच तडा गेला आहे.

जागतिक चलनात ‘सापेक्ष’ घसरण आणि भारताचे स्थान: सांख्यिकी विश्लेषणाकडे पाहिले असता, एक गोष्ट स्पष्ट होते की, डॉलरच्या या कृत्रिम उधाणामुळे केवळ भारतीय रुपयाच नव्हे, तर जगातील सर्वच प्रमुख चलने प्रभावित झाली आहेत.
जपानी येन: गेल्या दोन वर्षांत सुमारे ३०% घसरण.
ब्रिटीश पाउंड आणि युरो: १०% ते १५% घसरण.
चिनी युआन: 7 – 10% घसरला.
तुर्की, इजिप्त, अर्जेंटिना यांची चलने तर 30 – 100% पर्यंत गडगडली.
इतर विकसनशील देश: ५०% पेक्षा जास्त अवमूल्यन.

या पार्श्वभूमीवर, भारतीय रुपयाचे ३% ते ५% चे अवमूल्यन हे ‘घसरण’ नसून ‘स्थिरता’ (Stability) आहे, हे सांख्यिकी सत्य नाकारता येत नाही. भारताने आपल्या चलनाला जागतिक अस्थिरतेच्या (Global Volatility) लाटेत वाहून जाऊ न देता, त्याला एक ‘शॉक ॲब्सॉर्बर’ म्हणून वापरले आहे.

अर्थसत्तेचे हस्तांतरण आणि ‘डी-डॉलरायझेशन’: सध्याच्या काळातील सर्वात महत्त्वाची घटना म्हणजे, जागतिक व्यापाराचे सुकाणू (Helm) पश्चिमेकडून पूर्वेकडे आणि विशेषतः ‘ग्लोबल साऊथ’कडे सरकत आहे. ब्रिक्स (BRICS) समूहाचा विस्तार, चीन-रशिया यांचा स्थानिक चलनामधील वाढता व्यापार, आणि मध्यवर्ती बँकांनी डॉलरच्या साठ्याऐवजी सोन्याची (Gold Accumulation) केलेली प्रचंड खरेदी, हे सर्व ‘डी-डॉलरायझेशन’ प्रक्रियेचे निदर्शक आहेत. जेव्हा एखादा प्रबळ देश आपली विश्वासार्हता गमावतो, तेव्हा जागतिक व्यवस्था ‘बहु-ध्रुवीय’ (Multi-polar) दिशेने प्रवास करू लागते. आज जगभरातील मध्यवर्ती बँका अमेरिकन ट्रेझरी बॉन्ड्स विकून सोने खरेदी करत आहेत, हा डेटा स्पष्ट करतो की, भविष्यातील आर्थिक सुरक्षा डॉलरमध्ये नाही, तर मूर्त अशा सोन्यात आणि पर्यायी व्यवस्थांमध्ये आहे.

अर्थशास्त्रातील अंतर्गत क्रयशक्तीचा सिद्धांत: येथे एका महत्त्वाच्या आर्थिक तत्त्वाचा उल्लेख करणे क्रमप्राप्त आहे. कोणत्याही चलनाची खरी ताकद त्याच्या बाह्य विनिमय दरात नसते, तर ती त्या देशाच्या ‘अंतर्गत स्थिरतेत’ (Internal Stability) आणि ‘क्रयशक्तीत’ (Purchasing Power) असते. आज भारताचे ‘मॅक्रो-इकॉनॉमिक इंडिकेटर्स’ (Macro-economic Indicators) तपासा:
महागाई दर (Inflation) नियंत्रणात आहे.
विदेशी मुद्रा साठा (Forex Reserves) ६५० अब्ज डॉलरच्या घरात आहे.
विकास दर (GDP Growth) जगातील प्रमुख अर्थव्यवस्थांच्या तुलनेत सर्वाधिक आहे.
जेव्हा देशाचे अंतर्गत उत्पादन आणि उपभोग (Consumption) मजबूत असते, तेव्हा बाह्य चलनाच्या चढउतारांचा परिणाम मर्यादित राहतो. भारताने आपल्या आयातीसाठी, विशेषतः तेलासाठी, डॉलरवरील अवलंबित्व कमी करण्याचे (उदा. रशियासोबतचे व्यवहार) जे धोरण अवलंबले आहे, ते याच अंतर्गत बळकटीकरणाचा भाग आहे.

जागतिक अर्थकारण एका मोठ्या ‘परिवर्तनाच्या उंबरठ्यावर’ उभे आहे. अमेरिकेची आर्थिक दादागिरी आणि डॉलरची मक्तेदारी आता उताराला लागली आहे. अशा ‘संधीकालात’ (Transitional Period), भारताने आपली अर्थव्यवस्था केवळ बाह्य वादळांपासून सुरक्षितच ठेवली नाही, तर जागतिक व्यापारासाठी एक पर्यायी व्यासपीठ (UPI आणि Local Currency Trade) उभे करून स्वतःला एका जबाबदार आणि स्थिर शक्तीच्या रूपात प्रस्थापित केले आहे. त्यामुळे, डॉलरचा ९० चा आकडा हा भारताच्या कमजोरीचा नव्हे, तर जुन्या जागतिक रचनेच्या ऱ्हासाचा आणि एका नव्या, बहु-ध्रुवीय आर्थिक युगाच्या प्रारंभाचा संकेत आहे. हे समजून घेण्यासाठी फक्त डोळे उघडे ठेवून चालणार नाही, तर ‘प्रगल्भ दृष्टी’ (Vision) असणे आवश्यक आहे.

श्री. बिपीन बाकळे